Dr Maria Gagacka

Uniwersytet Radomski

Wpływ zaburzeń emocjonalnych i zachowań na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży:

Istota i czynniki ryzyka "

Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży jest jednym z kluczowych obszarów zdrowia publicznego. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie psychiczne oznacza nie tylko brak zaburzeń, ale także zdolność do rozwoju, nauki i budowania relacji społecznych. Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży to temat, który w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu w kontekście globalnych wyzwań społecznych i edukacyjnych. Liczne badania wskazują na wzrost występowania zaburzeń psychicznych w tej grupie wiekowej, co wymaga wdrożenia skutecznych działań profilaktycznych i interwencyjnych. Profilaktyka i interwencje nie tylko zapobiegają rozwojowi problemów psychicznych, ale także wzmacniają zasoby dzieci i młodzieży, pozwalając im lepiej radzić sobie z codziennymi wyzwaniami. Zdrowie emocjonalne dzieci i młodzieży to fundament ich rozwoju psychospołecznego, na którym opierają swoje relacje, aspiracje i poczucie własnej wartości. Jednakże niepokojące zjawiska, takie jak wzrost liczby przypadków zaburzeń emocjonalnych, takich jak lęk czy depresja, coraz częściej rzucają cień na ten kluczowy aspekt życia młodych ludzi. Zaburzenia te mogą prowadzić do trwałych problemów z samooceną, co w efekcie wpływa na ich funkcjonowanie społeczne i edukacyjne. Jak wynika z literatury psychologicznej, samoocena pełni rolę nadrzędnego regulatora zachowania, a jej zniekształcenia mogą mieć dalekosiężne konsekwencje.

Zaburzenia zachowania obejmują szerokie spektrum problematycznych zachowań, takich jak agresja, nadpobudliwość, niszczenie mienia, kłamstwa oraz brak poszanowania norm społecznych. Mogą one wynikać z niewłaściwych wzorców wychowawczych, traumatycznych przeżyć lub problemów w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi .

Według klasyfikacji ICD-10 wyróżnia się cztery podtypy zaburzeń zachowania:

• Zaburzenia ograniczone do środowiska rodzinnego – negatywne zachowania występują jedynie w kontekście domowym.
• Zaburzenia z nieprawidłowym procesem socjalizacji – brak trwałych, pozytywnych relacji z rówieśnikami.
• Zaburzenia buntowniczo-opozycyjne – skłonność do sprzeciwu i odmawiania wykonywania poleceń.
• Mieszane zaburzenia emocjonalne i zachowania

Zaburzenia emocjonalne definiuje się jako stany psychiczne charakteryzujące się utrzymującym się lękiem, smutkiem czy napięciem, które wykraczają poza naturalne reakcje na trudne wydarzenia. Ich wpływ na samoocenę jest szczególnie istotny, ponieważ samoocena stanowi podstawę, na której jednostka buduje swoje relacje z innymi oraz postrzega swoje miejsce w świecie. Dziecko, które zmaga się z zaburzeniami emocjonalnymi, często postrzega siebie w sposób negatywny, co może prowadzić do obniżonej motywacji, wycofania się z relacji rówieśniczych oraz spadku zainteresowania nauką. Dzieci z wysoką samooceną są bardziej skłonne do podejmowania wyzwań i odczuwają mniejszy lęk przed porażką. W przypadku dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi ten mechanizm jest zakłócony, co może skutkować rozwojem nieadaptacyjnych wzorców zachowań.

W badaniach przeprowadzonych przez Wronę-Polańską podkreślono, że dzieci z niską samooceną częściej doświadczają trudności w nauce oraz wykazują podwyższony poziom lęku. Te trudności edukacyjne wynikają z braku wiary we własne możliwości oraz obawy przed oceną ze strony rówieśników i nauczycieli. Zaburzenia emocjonalne mogą także prowadzić do dezintegracji obrazu siebie, co jest jednym z najbardziej destrukcyjnych skutków tych zaburzeń. Dziecko, które nie potrafi zaakceptować siebie, jest bardziej narażone na poczucie osamotnienia, lęk przed odrzuceniem oraz rozwój depresji. W efekcie dzieci te często wycofują się z aktywności wymagających publicznego wystąpienia, takich jak odpowiadanie na lekcji czy udział w konkursach.  Dlatego diagnostyka zaburzeń zachowania wymaga zebranych danych z wielu źródeł, takich jak obserwacje nauczycieli, wywiady z rodzicami oraz kwestionariusze diagnostyczne. Kluczowym kryterium jest utrzymujący się przez co najmniej 6 miesięcy wzorzec zachowań naruszających normy społeczne . Ważne jest również wykluczenie innych zaburzeń, takich jak ADHD czy zaburzenia lękowe.

Czynniki ryzyka i czynniki ochronne

Zrozumienie wpływu zaburzeń emocjonalnych na samoocenę dzieci i młodzieży jest kluczowe dla skutecznego przeciwdziałania ich negatywnym skutkom. Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży to kluczowy element ich rozwoju, a zarazem fundament, na którym budują swoje przyszłe życie. Jest to obszar, w którym przecinają się działania wychowawcze, społeczne i zdrowotne. Wśród licznych aspektów wpływających na zdrowie psychiczne szczególną uwagę zwracają czynniki ryzyka oraz czynniki ochronne. Pierwsze z nich zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń psychicznych, podczas gdy drugie pomagają dzieciom i młodzieży radzić sobie z wyzwaniami i trudnymi sytuacjami. Czynniki ryzyka są związane z uwarunkowaniami środowiskowymi, rodzinnymi, biologicznymi i indywidualnymi. Tworzą one kontekst, w którym dzieci i młodzież są bardziej podatne na doświadczenie trudności emocjonalnych i psychicznych.

Badania naukowe wskazują, że predyspozycje genetyczne odgrywają ważną rolę w rozwoju zaburzeń psychicznych. Dzieci rodziców cierpiących na depresję, choroby afektywne dwubiegunowe czy schizofrenię są bardziej narażone na dziedziczenie tych schorzeń. Dodatkowo czynniki takie jak zaburzenia hormonalne, mogą powodować problemy z regulacją emocji i stresem.

Druga grupa czynników umiejscowiona jest w rodzinie.  Dysfunkcyjne rodziny, gdzie występuje przemoc, uzależnienia lub konflikty, stanowią szczególne źródło ryzyka. Zaniedbanie emocjonalne czy brak wsparcia ze strony rodziców mogą powodować, że dzieci nie rozwijają odpowiednich mechanizmów radzenia sobie. Rozwód rodziców, a szczególnie sytuacje, w których dziecko staje się „polem walki” między rodzicami, może dodatkowo zaburzyć poczucie stabilności i bezpieczeństwa. Nie mniejszą rolę odgrywa otoczenie, w którym dziecko dorasta. Ma ono znaczenie fundamentalne. Niski status ekonomiczny, ograniczony dostęp do edukacji oraz życie w nieatrakcyjnych dzielnicach zwiększają stres i uczucie izolacji. Ponadto, dzieci, które doświadczają przemocy rówieśniczej lub są ofiarami cyberprzemocy, są szczególnie narażone na rozwój lęków i depresji. Osobowość dziecka również może wpływać na jego podatność na trudności. Niska samoocena, brak pewności siebie czy tendencja do perfekcjonizmu mogą prowadzić do chronicznego stresu. Dzieci z trudnościami w regulacji emocji często doświadczają frustracji i niepowodzeń w relacjach społecznych.

Na szczęście wiele czynników ochronnych może przeciwdziałać negatywnym skutkom czynników ryzyka. Są to zasoby i strategie, które pomagają dzieciom i młodzieży przetrwać trudne chwile i rozwijać się pomimo przeciwności.

Kluczowe dla zdrowia psychicznego są bliskie i wspierające relacje z rodzicami. Dzieci, które czują się kochane i akceptowane, mają większe poczucie wartości i bezpieczeństwa. Regularna komunikacja w rodzinie, wspólne spędzanie czasu oraz budowanie wzajemnego zaufania pozwalają dzieciom rozwijać stabilne mechanizmy radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

Także szkoła może być ważnym czynnikiem ochronnym. Wsparcie ze strony nauczycieli, dostęp do zajęć pozalekcyjnych, pomocy psychologicznej oraz poczucie przynależności do grupy rówieśniczej wzmacniają poczucie kompetencji i akceptacji. Programy profilaktyczne realizowane w szkołach, takie jak warsztaty radzenia sobie ze stresem, dodatkowo podnoszą odporność psychiczną dzieci. Relacje z rówieśnikami mają ogromne znaczenie dla rozwoju emocjonalnego. Dzieci, które posiadają przyjaciół, łatwiej radzą sobie z izolacją i trudnymi przeżyciami. Grupy wsparcia rówieśniczego mogą być skutecznym narzędziem w budowaniu poczucia wspólnoty.

Czynniki ryzyka i ochronne to dwie strony tego samego medalu – zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Chociaż wiele dzieci spotyka na swojej drodze przeszkody związane z czynnikami ryzyka, istnieje równie dużo sposobów na wzmocnienie czynników ochronnych. Kluczowym zadaniem rodziny, szkoły i społeczności jest stworzenie środowiska, w którym dzieci i młodzież mogą rozwijać się zdrowo, pomimo napotykanych trudności. Dlatego też wspólna praca nad redukcją czynników ryzyka i wzmacnianiem czynników ochronnych powinna być priorytetem w działaniach na rzecz zdrowia psychicznego najmłodszych.

Podsumowanie

Zaburzenia emocjonalne stanowią poważne wyzwanie dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, szczególnie w kontekście ich wpływu na samoocenę i obraz siebie. Zrozumienie tych mechanizmów pozwala na opracowanie skutecznych strategii wsparcia, które mogą pomóc dzieciom przezwyciężyć trudności i rozwijać się w sposób harmonijny. Dlatego tak ważne jest, aby edukacja, rodzina i opieka zdrowotna wspólnie działały na rzecz zdrowia emocjonalnego najmłodszych.

Bibliografia

• Grzegorzewska, I., Borkowska, A. R., & Cierpiałkowska, L. (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Kendall, P. C., & Kowalczewska, J. (2004). Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Gdańskie Wydaw. Psychologiczne.
• Kuty-Pachecka, M., & Stefańska, K. (2015). Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży. Wychowanie w Rodzinie, 11(1/2015), 291-304.
• Szymańska, J. (2012). Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców. 3rd ed., Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa, 5.

• Szymańska, J. (2016). Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.

• Tabak, I. (2014). Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Wsparcie dzieci i młodzieży w pokonywaniu problemów. Studia BAS, (2), 113-138.

• Tabak, I. (2018). Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży: Kluczowe wyzwania. Warszawa: Wydawnictwo Psychologiczne.
• Wrona-Polańska, H. (2012). Zaburzenia emocjonalne a obraz samego siebie dzieci i młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.