Prof. Akademii Handlowej Nuuk Stosowanych w Radomiu
Dr Milena Matuszewska-Birkowska
Doktor Nauk Humanistycznych
ZNACZENIE SZKOŁY I NAUCZYCIELA W ŻYCIU DZIECKA
Szkoła odgrywa kluczową rolę w rozwoju edukacyjnym i emocjonalnym dzieci. To miejsce, w którym uczniowie nie tylko zdobywają wiedzę, ale także kształtują swoje przekonania, system wartości oraz umiejętności społeczne. Proces ten nie ogranicza się wyłącznie do zajęć lekcyjnych – ważne, o ile nie najważniejsze, są także relacje z rówieśnikami, które wpływają na budowanie pewności siebie i samoświadomości.
Współczesna szkoła, funkcjonująca w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, staje przed wyzwaniem dostosowania przestrzeni, treści oraz metod i form nauczania do potrzeb dzieci i młodzieży. Cyfrowa infrastruktura i nowe formy komunikacji w znaczący sposób wpływają na sposoby bycia i funkcjonowania młodych ludzi, dlatego też szkoła powinna być miejscem, które wspiera uczniów w poznawaniu samego siebie, budowaniu swojej tożsamości, kształtowania umiejętności współpracy oraz radzeniu sobie z różnymi wyzwaniami. Szkoła bowiem, jako organizator życia zbiorowego młodych ludzi, powinna stwarzać przestrzeń do poszukiwania, zadawania pytań i odnajdywania na nie odpowiedzi, kreowania wizji przyszłości, w tym wizji przyszłości samego siebie. Dzięki tej ważnej roli, szkoła ma wyjątkową pozycję do identyfikowania i reagowania na problemy zdrowia psychicznego uczniów, wspierając ich w radzeniu sobie z wyzwaniami emocjonalnymi i psychicznymi, nigdy nie pozostawiając swoich podopiecznych bez wsparcia.
Nauczyciel odgrywa kluczową rolę w tworzeniu atmosfery zaufania, bezpieczeństwa i wzajemnego szacunku. Otwartość na drugiego człowieka i dialog są fundamentem skutecznej komunikacji z uczniami. Martin Buber podkreśla, że prawdziwy dialog wymaga autentyczności i otwartości , co jest niezbędne do zrozumienia ucznia oraz jego świata z całym bagażem doświadczeń. Dzięki tworzeniu motywującej i bezpiecznej przestrzeni, nauczyciel może dostrzec pierwsze objawy problemów emocjonalnych, wewnętrznej walki, zmagań, z którymi uczniowie nie powinni pozostawać sami. Zaufanie i otwarty dialog są zatem kluczowe, aby dzieci i młodzież czuła wsparcie i miała pewność, że zawsze ma się do kogo zwrócić z prośbą o pomoc, a także z faktu, że istnieje rozwiązanie każdej sytuacji. Ważny jest również fakt, że często to właśnie nauczyciel jak pierwszy zauważa niepokojące sygnały, drobne „odstępstwa od normy”, nowe zachowania, zmieniający się styl bycia, wycofanie, izolowanie się od rówieśników czy brak koncentracji i zainteresowania przedmiotem u ucznia, dla którego takie zachowania są nowe, nietypowe. A gdy tak się stanie, istnieje możliwość reakcji, udzielenia odpowiedniego wsparcia, rozmowy, poinformowania rodziców, czy przekazania sprawy specjaliście np. szkolnemu psychologowi.
ŚWIADOMOŚĆ ZDROWIA PSYCHICZNEGO W POLSCE
W raporcie z Kompleksowych badań stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań (EZOP II), z 2021 roku czytamy, że:
• ponad 1/3 Polek i Polaków boi się o swoje zdrowie psychiczne,
• prawie 90% osób w Polsce uważa, że zdrowie psychiczne jest równie ważne jak zdrowie fizyczne
• 1/3 młodych Polek i Polaków nie akceptuje tego kim jest i jak wygląda oraz regularnie się odchudza,
• niemal 30% młodych osób ma podejrzenie depresji,
• 4 na 10 uczniów myślało o podjęciu próby samobójczej,
• ponad 20% młodych osób czuje się uzależniona od nowych technologii .
W 2022 roku, według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, około 20% polskich nastolatków, w wieku 15 – 19 lat, doświadczyło objawów wskazujących na depresję lub lęk. Dane te potwierdził Stały Komitet ds. Zdrowia Psychicznego dowodząc badanami, że około 15% młodzieży do 18 roku życia miała trudności związane m. in. z depresją i lękiem . Liczby te były zgodne ze światowymi trendami, badania Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wykazały, że około 10 – 20% dzieci i młodzieży na świecie boryka się z problemami zdrowia psychicznego , a jeden na siedmiu nastolatków na świecie doświadcza poważnych zaburzeń psychicznych. W kolejnym, ważnym raporcie – z badań Fundacji Unaweza, Młode Głowy otwarcie o zdrowiu psychicznym , z 2023 roku, dotyczących zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczość wśród młodych ludzi – czytamy, że:
• co trzeci (37,5%) młody człowiek czuje się samotny
• 28% młodych Polek i Polaków nie ma chęci do życia
• blisko 1/3 nie akceptuje tego kim jest i jak wygląda oraz regularnie się odchudza
• 29,3% młodych osób ma podejrzenie depresji
• 4 na 10 uczniów myślało o podjęciu próby samobójczej
• 8,8% uczniów deklaruje, że podjęło próbę samobójczą
• ponad połowa młodych osób (53,2%) w trudnych chwilach szuka wsparcia u rodziców
• niemal połowa młodych badanych (46%) to osoby o skrajnie niskiej samoocenie
• 31,6% młodych Polek i Polaków nie lubi siebie
• co piąty (22,7%) młody człowiek czuje się uzależniony od nowych technologii .
Warto w tym miejscu dodać dane dotyczące uczniów, którzy na co dzień zasiadają w ławkach szkolnych:
• w 2021 roku co siódme dziecko w Polsce odczuwało niezadowolenie ze swojego życia w stopniu zagrażającym jego zdrowiu psychicznemu
• w roku szkolnym 2022/2023, w Polsce, zarejestrowanych było około 3,121,648 uczniów uczęszczających do szkół podstawowych oraz około 167,120 uczniów uczęszczających do szkół ponadpodstawowych, w tym szkół specjalnych . W tym samym roku, w Polsce, około 11% nastolatków zostało zdiagnozowanych z problemami zdrowia psychicznego – jednak wiele przypadków nie zostało diagnozowanych, a zatem rzeczywista liczba może być znacznie wyższa
• w roku szkolnym 2022/2023 liczba dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wynosiła 221,6 tys. – co stanowi 4,3% ogólnej liczby uczniów. W specjalnych szkołach podstawowych uczyło się 51,8 tys. dzieci, a do oddziałów przy szkołach podstawowych ogólnodostępnych uczęszczało 113,8 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
• roku szkolnym 2023/2024 liczba uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach podstawowych wynosiła około 165,6 tys. – co stanowi 5,3% ogólnej liczby dzieci . 51,8 tys. uczniów uczyło się w specjalnych szkołach podstawowych, a 113,8 tys. uczniów uczęszczało do oddziałów przy szkołach podstawowych ogólnodostępnych, łącznie do przedszkoli i szkół specjalnych uczęszczało 89 223 (71,1%) uczniów objętych kształceniem specjalnym
• w przypadku szkół ponadpodstawowych w roku szkolnym 2023/2024, liczba uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wynosiła około 56,6 tys., z czego 32,2 tys. uczniów uczęszczało do oddziałów specjalnych w szkołach ogólnodostępnych, a 24,4 tys. do specjalnych szkół ponadpodstawowych.
Warto w tym miejscu wyjaśnić, że zgodnie z podstawą prawną, tzn. Ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego oraz Ustawą z dnia 14 grudnia 2016 r. o systemie oświaty i wychowania dzieci i młodzież z zaburzeniami psychicznymi mają unormowaną prawnie: opiekę, ogólny model i zasady badania, leczenia, a także uprawnienie do specjalnego kształcenia. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o systemie oświaty i wychowania, uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają prawo do dostosowania programu nauczania oraz warunków jego realizacji do ich indywidualnych potrzeb i możliwości.
• W 2023 roku ze względu na problemy psychiczne dzieci i młodzieży, m. in. depresję oraz zaburzenia lękowe, wskazano na potrzebę zwiększenia świadomości i wsparcia psychologicznego w szkołach . W 2024 roku kontynuowano działania mające na celu poprawę stanu psychicznego dzieci, w tym kampanie społeczne i reformy systemu psychiatrii dziecięcej. Wciąż jednak istnieją wyzwania związane z dostępem do specjalistycznej opieki i wsparcia psychologicznego.
Wyniki badań podkreślają znaczenie wczesnej interwencji i dostępu do profesjonalnej pomocy psychologicznej jako kluczowych elementów w poprawie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Globalnie, WHO zaleca wprowadzenie programów edukacyjnych w szkołach, które promują zdrowie psychiczne oraz zapewniają wsparcie psychologiczne dla uczniów .
SZKOŁA – DOBRE PRAKTYKI
Jak już wspomniano środowisko szkolne odgrywa kluczową rolę w socjalizacji, nauce i rozwoju emocjonalnym dzieci i młodzieży. Szkoły pełnią funkcję instytucji edukacyjnych i bezpiecznych przestrzeni, w których dzieci spędzają dużo czasu. Dzięki bliskiej, codziennej interakcji z uczniami, nauczyciele i pracownicy szkół mają wyjątkową możliwość dostrzegania wczesnych oznak zaburzeń psychicznych. Niemniej jednak, istnieje znacząca potrzeba dalszego wsparcia i szkolenia nauczycieli, aby mogli skutecznie radzić sobie z problemami emocjonalnymi uczniów. Badania dowodzą, że nauczyciele nie czują się dobrze przygotowani do radzenia sobie z problemami emocjonalnymi uczniów: aż 92% respondentów jest zdania, że szkoły są średnio lub w ogóle nie są przygotowane do pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami psychicznymi, natomiast tylko 6% jest odmiennego zdania twierdząc, że: w każdej szkole pracuje pedagog, psycholog oraz psycholog specjalny. Są to osoby wykwalifikowane, które wiedzą, jak należy zająć się dzieckiem z zaburzeniami; kadra jest na wysokim poziomie, nauczyciele i specjaliści realizują swoje zadania wychowawcze i edukacyjne; w szkole pracuje wykwalifikowana kadra pedagogiczna, która nieustannie podnosi swoje kompetencje. Jednak zarówno nauczyciele jak i rodzice uważają, że w szkołach brakuje specjalistów: nauczyciele nie są w tym zakresie wystarczająco przygotowani/wyszkoleni; psycholog ma za mało godzin w szkole; brak psychiatrów dziecięcych w wystarczającej ilości. Dodatkowo rodzice wskazują na następujące problemy: zbyt mała dostępność do specjalisty, terapeuty; mała liczba specjalistów w szkole; przede wszystkim nauczyciele nie są odpowiednio przygotowani, brak im empatii, brak chęci zrozumienia zaburzeń dziecka. Pomimo zapoznania z dokumentacją bardzo często traktują wszystkie dzieci jednakowo, nie biorąc pod uwagę trudności niektórych dzieci; nauczyciele się szkolą dopiero, gdy pojawi się problem; niektóre szkoły nie są przygotowane albo nie zwracają na to uwagi, bo tak jest dla szkoły bezpieczniej; duża liczba dzieci nie ma odpowiedniego zaplecza psychologicznego; zbyt niska świadomość nauczycieli dotycząca zaburzeń psychicznych u dzieci; zbyt duża ilość dzieci lub młodzieży w szkole, klasie; w szkole powinno być więcej nauczycieli wspomagających jak również psychologów. Natomiast pedagodzy podkreślają fakt, że szkoły nie zapewniają szkoleń z zakresu zdrowia psychicznego, a nauczyciele posiadają „suchą” wiedzę, niepodpartą doświadczeniami/praktyką; w dalszym ciągu dostęp do specjalistów jest mocno ograniczony w porównaniu z placówkami niepublicznymi, które zdecydowanie lepiej radzą sobie z organizowaniem wsparcia specjalistycznego dla dzieci i młodzieży, studia natomiast nie przygotowują do pracy z dziećmi z zaburzeniami psychicznymi, niewielu nauczycieli posiada również wykształcenie z zakresu specjalistycznych studiów podyplomowych .
W odpowiedzi na te wyzwania, w szkołach stosowane są interwencje edukacyjne – rozumiane jako strategie działania w odpowiedzi na różnorodne potrzeby uczniów, mające na celu rozwiązanie sytuacji problemowych i wspieranie wychowanków w codziennym rozwoju. W obszarze zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży interwencje edukacyjne można podzielić na trzy główne kategorie: działania profilaktyczne, wsparcie w kryzysie oraz długoterminowe programy wspierające, dostosowane do indywidualnych potrzeb uczniów.
1. Profilaktyka odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu problemom zdrowia psychicznego, poprzez edukację i promowanie zdrowych nawyków. Programy edukacyjne, które koncentrują się na profilaktyce, mają na celu wyposażenie młodych ludzi w wiedzę i umiejętności niezbędne do radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi.
I. Przykładem takich programów są m.in.: „Przyjaciele Zippiego” , program „MindUp i Dobre Relacje” ; program „Zdrowie Duszy” lub Universal Design for Learning (UDL).
II. Działania profilaktyczne, dotyczące zdrowia psychicznego, można również podejmować, realizując podstawę programową – Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. dotyczące podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012 r., poz. 977 ) – integruje edukację zdrowotną na różnych etapach edukacji – od przedszkola aż po szkoły ponadpodstawowe, z naciskiem na praktyczne umiejętności i kształtowanie zdrowych nawyków przez całe życie. Program nauczania przedszkolnego i zintegrowanego kształcenia w klasach I-III szkoły podstawowej uwzględnia świadomość zdrowotną i nawyki dbania o zdrowie, realizowane we współpracy z rodzicami. Następne etapy edukacji obejmują przedmioty, takie jak: przyroda, biologia, chemia, filozofia, wychowanie do życia w rodzinie i wychowanie fizyczne, w ramach których realizowane są treści dotyczące zdrowia psychicznego, np. omawiane są czynniki wywołujące stres, jego pozytywne i negatywne działanie oraz sposoby radzenia sobie ze stresem; lecznicze i toksyczne właściwości substancji chemicznych; sposoby budowania zdrowych relacji międzyludzkich, rozwiązywana konfliktów oraz radzenia sobie z trudnościami okresu dojrzewania; wpływu alkoholu, nikotyny i substancji psychoaktywnych; zasad zdrowego stylu życia oraz znaczenia aktywności fizycznej, która pełni kluczową rolę w edukacji zdrowotnej, wspierając rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny uczniów, a także kształtując trwałe nawyki zdrowotne.
2. Wsparcie w kryzysie – inaczej, działania podejmowane w sytuacjach nagłej potrzeby, takiej jak próby samobójcze czy ostre stany lękowe. Wsparcie obejmuje zarówno wprowadzanie procedur reagowania kryzysowego, jak i szkolenia dla nauczycieli, specjalistów i personelu w zakresie rozpoznawania sygnałów ostrzegawczych oraz udzielania natychmiastowej pomocy.
3. Długoterminowe programy wspierające – oferują wsparcie długofalowe, nie tylko dla młodych ludzi, ale także dla ich opiekunów, dzięki czemu przyczyniają się do tworzenia zdrowszego środowiska rodzinnego i szkolnego. Wsparcie długoterminowe jest niezbędne w przypadku uczniów, którzy zmagają się z przewlekłymi problemami zdrowia psychicznego. Chociaż efekty mogą być stopniowe, to ich znaczenie jest nieocenione.
WNIOSKI
Podsumowując, należy raz jeszcze podkreślić kluczową rolę szkół w zakresie wczesnych działań interwencyjnych, a także wdrażania działań profilaktycznych, dotyczących zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Z pewnością nauczyciele potrzebują wsparcia w postaci odpowiedniej edukacji oraz szkoleń, które umożliwią profesjonalną pomoc wszystkim uczniom. Niezwykle istotne jest wspólne – we współpracy nauczycieli, specjalistów i rodziców – tworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi każdego dziecka i nastolatka w taki sposób, by czuł się ważny, bezpieczny, ale przede wszystkim zauważony i zaopiekowany.
Mimo, że system edukacji w Polsce kładzie duży nacisk na zdrowie psychiczne uczniów, co jest widoczne w podstawie programowej oraz licznych programach i interwencjach edukacyjnych, wciąż istnieje potrzeba dalszych działań i pracy, by skutecznie odpowiadać na potrzeby dzieci i młodzieży. Osiągnięcie tych celów wymaga skoordynowanych wysiłków ze strony systemu edukacji, służby zdrowia oraz całego społeczeństwa, by wszyscy uczniowie mogli rozwijać się w pełni swojego potencjału w bezpiecznym i wspierającym otoczeniu.