dr Milena Matuszewska-Birkowska

Prof. Akademii nauk Stosowanych w Radomiu 

DOKTOR NAUK HUMANISTYCZNYCH

WSTĘP                         

            91,43% ankietowanych^[1] rodziców, nauczycieli, pedagogów i psychologów twierdzi, że szkoły ogólnodostępne są „średnio” lub nie są dobrze przygotowane do pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami psychicznymi. Twierdzą, że: „brakuje specjalistów; wykwalifikowanej kadry; w szkole jest za mało godzin przydzielanych na pracę z dziećmi z zaburzeniami lub problemami; nauczyciele nie są w tym zakresie wystarczająco przygotowani/wyszkoleni; nadal jest niska świadomość zaburzeń psychicznych; trudny dostęp do specjalistów w szkołach i nie tylko; braki kadrowe, niskie kwalifikacje szkolnych specjalistów i duża rotacja kadrowa; nauczyciele nie przeszli odpowiednich studiów bądź szkoleń przygotowujących do pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi lub zaburzeniami; brakuje empatii, chęci zrozumienia zaburzeń dziecka. Pomimo zapoznania się z dokumentacją bardzo często nauczyciele traktują wszystkie dzieci jednakowo, nie biorąc pod uwagę trudności niektórych z nich; Uważam, że szkoły są średnio przygotowane, ponieważ nauczyciele nie wiedzą jak wygląda dane zaburzenie, jak się zachować w stosunku do dziecka z różnego rodzaju zaburzeniami. Mają zarys danego zaburzenia, ale nie w pełni rozumieją lub posiadają odpowiednią wiedzę w tym obszarze”, przy jednoczesnym akcentowaniu, że: „w szkole pracuje wykwalifikowana kadra pedagogiczna, – na wysokim poziomie – która nieustannie podnosi swoje kompetencje; nauczyciele i specjaliści realizują swoje zadania wychowawcze i edukacyjne; mamy specjalistów, którzy dokształcają się cały czas za swoje fundusze; w każdej szkole pracuje pedagog, psycholog oraz pedagog specjalny. Są to osoby wykwalifikowane, które wiedzą jak należy zająć się dzieckiem z zaburzeniami”.

Specjaliści na całym świecie alarmują, że stan zdrowia psychicznego najmłodszych nie jest dobry, rośnie liczba dzieci i młodzieży objętej pomocą specjalistyczną ze względu na zaburzenia psychiczne . Przyjmuje się, że na całym świecie 1 na 7 osób w wieku od 10 do 19 lat – tzn. 14% – doświadcza zaburzeń psychicznych . Dane dotyczące rożnego rodzaju zaburzeń psychicznych wciąż rosną, m. in.:

• zaburzeń lękowych – np. fobii uogólnionych, społecznych i specyficznych,
• zaburzeń nastroju – obniżonego nastroju, reakcji depresyjnych, głębokiej depresji, myśli i prób samobójczych, choroby afektywnej dwubiegunowej,
• zaburzeń jedzenia – jadłowstrętu psychicznego – anoreksji, żarłoczności psychicznej – bulimii, nadmiernej koncentracji na zdrowym jedzeniu – ortoreksji,
• zaburzeń zachowania, np. agresywnego i wyzywającego zachowania,
• całościowego zaburzenia rozwojowego,
• zaburzeń psychicznych wywołanych traumą, w tym Zespół Stresu Pourazowego (PTSD),
• uzależnień – od sieci, urządzeń, zakupów.

PRZEGLĄD BADAŃ
W związku z powyższym, trudną do funkcjonowania rzeczywistością dla dzieci i młodzieży, w ostatnich latach drastycznie rośnie liczba uczniów objętych pomocą specjalistyczną ze względu na zaburzenia psychiczne.
• W raporcie „Dzieci się liczą 2022” , Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, którego celem jest opisanie stanu zagrożeń bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce czytamy, że w samym 2020r. liczba dzieci i nastolatków do 18 r.ż. leczonych ambulatoryjnie, ze względu na zaburzenia psychiczne, wyniosła 170 tys. Z powodu zaburzeń psychicznych lub zaburzeń zachowania – hospitalizowanych zostało 6511 dzieci. Wśród najczęściej występujących trudności były: zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania oraz zaburzenia rozwojowe, mowy, języka, rozwoju umiejętności szkolnych, funkcji motorycznych, całościowe zaburzenia rozwoju związane ze spektrum autyzmu, a także ADHD.
• Z badań przeprowadzonych na zlecenie Rzecznika Praw Dzieci i Młodzieży w 2021r. dowiadujemy się, że 14% uczniów w Polsce wymagało interwencji związanej z ich funkcjonowaniem psychicznym, 15% badanych z drugiej klasy szkoły podstawowej, 13% z klasy szóstej, a także 13% młodzieży z klas drugich szkół ponadpodstawowych – negatywnie oceniło swój stan psychiczny.
• W 2021r. o złej kondycji psychicznej dzieci świadczyła również – najwyższa odnotowana od lat – liczba prób samobójczych – 1469, w tym aż 85 prób podjęły dzieci do 12 r.ż. 127 prób z 1469 zakończyło się śmiercią. W stosunku do 2020r. nastąpił wzrost o 77% zachowań samobójczych wśród młodzieży .
• W świetle Raportu Rady Dzieci i Młodzieży RP przy MEiN nauka zdalna oraz pandemia pogorszyły stan zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. W 2023r. Rada zauważa i rekomendowała nie tylko potrzebę zwiększenia dostępności psychologów dziecięcych, ale także wprowadzenia prostszych procedur dostępności specjalistów oraz edukacji społecznej i promowania zdrowia psychicznego.
• W raporcie z „Kompleksowych badań stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań” EZOP II czytamy, że zaburzenia rozwoju psychicznego dotykają ponad 400 tys. najmłodszych dzieci do 6 r.ż., przy czym u dzieci mieszkających na wsi odsetek ten przekracza 20%, co – jak wskazują autorzy raportu – wymaga podniesienia kompetencji wychowawczych rodziców oraz wzmocnienia wsparcia instytucjonalnego, w tym zapewnienia miejsca w przedszkolach, zwłaszcza na wsi. Doświadczenia zaburzeń psychicznych ma za sobą co ósme dziecko w wieku od 7 do 17 r. ż. – ponad pół miliona dzieci i młodzieży. Wyniki badania EZOP II wskazują, że w okresie całego życia około 3,85% dorosłej ludności Polski cierpi na depresję, co przekłada się na około 1 mln 213 tys. osób.
• Pod koniec 2022r. wiceminister edukacji i nauki Marzena Machałek informowałą opinię publiczną, że aż 1/3 polskich dzieci doświadcza problemów psychologiczno-pedagogicznych. 69% z nich uczy się w szkołach ogólnodostępnych

ZADANIA SZKOŁY
W obliczu tak głębokich potrzeb przemian – szkoła nie może pozostać obojętna. Pragnieniem większości rodziców jest zdrowy i harmonijny rozwój swojego dziecka w poczuciu szczęścia i bezpieczeństwa. Pewność, że dziecko, które spędza w przedszkolu lub szkole znaczną część dnia, jest w niej nie tylko odbiorcą treści, ale także pozostanie zauważone, z całym inwentarzem swoich potrzeb. Priorytetowym zadaniem edukacji jest opracowanie takich koncepcji, które będą wspierać rozwój ucznia na każdej życiowej płaszczyźnie. Przypomnę, że do nadrzędnych zadań placówek oświatowych należy:
• […] Zapewnienie prawidłowej organizacji warunków sprzyjających nabywaniu przez dzieci doświadczeń, które umożliwią im ciągłość procesów adaptacji oraz pomoc dzieciom rozwijającym się w sposób nieharmonijny, wolniejszy lub przyspieszony.
• Wspieranie samodzielnej dziecięcej eksploracji świata, dobór treści adekwatnych do poziomu rozwoju dziecka, jego możliwości percepcyjnych, wyobrażeń i rozumowania, z poszanowaniem indywidualnych potrzeb i zainteresowań.
• Wzmacnianie poczucia wartości, indywidualność, oryginalność dziecka oraz potrzeby tworzenia relacji osobowych i uczestnictwa w grupie.
• […] Najważniejszym celem kształcenia w szkole podstawowej jest dbałość o integralny rozwój biologiczny, poznawczy, emocjonalny, społeczny i moralny ucznia.
• Kształcenie ogólne w szkole ponadpodstawowej tworzy programowo spójną całość i stanowi fundament wykształcenia, umożliwiający zdobycie zróżnicowanych kwalifikacji zawodowych, a następnie ich doskonalenie lub modyfikowanie, otwierając proces uczenia się przez całe życie.
• Ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest rozwijanie u uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. W procesie kształcenia ogólnego szkoła kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej […] .

OBJAWY
Zaburzenia psychiczne mogą pojawić się już u dzieci w wieku 4 / 5 lat, zatem w okresie przedszkolnym. W kolejnych etapach edukacyjnych mogą stawać się jeszcze mniej widoczne i oczywiste. Przejawiać mogą się:
• problemami w funkcjonowaniu dziecka, które objawiają się trudnym zachowaniem i problemami w relacjach z rówieśnikami – np. chęć dominacji i narzucania swojej woli innym dzieciom w czasie zabawy lub brak akceptacji na podporządkowanie się,
• nadmiernym stresem lub lękiem np. przed nowymi sytuacjami w życiu szkolnym, zabawami, wycieczkami. Poczucie nieustającego napięcia i zagrożenia może powodować objawy psychogenne – np. bóle głowy, brzucha czy biegunki wynikające ze stresu. Mogą wystąpić problemy ze snem, łaknieniem, a nawet trzymaniem moczu w nocy.
• Pojawieniem się tików lub zaburzeń mowy, np. jąkania, które występuje wyłącznie w sytuacjach stresujących dla dzieci
• zahamowaniami psychoruchowymi
• obojętnością uczuciową tzn. z powodu braku chęci zaangażowania się emocjonalnego (np. w obawie przed odrzuceniem), dzieci nie odczuwają radości i smutku innych osób
• wzmożoną aktywnością – nadpobudliwością,
• wybuchami złości, zachowaniami agresywnymi (które mogą świadczyć o nieradzeniu sobie z emocjami, potrzebie rozładowania napięcia)
• wadami rozwojowymi, np. zaburzeniami mowy, trudnościami z opanowaniem prostych czynności, typowych dla wieku dziecka,
• nietypowym dla dziecka zachowaniem,
• niechęcią do przyjmowania pochwał,
• objadaniem się lub unikaniem jedzenia,
• nieadekwatnymi do sytuacji zachowaniami,
• brakiem motywacji,
• niechęć do nauki,
• agresją,
• zaniedbywaniem wyglądu,
• zachowaniami ryzykownymi – np. samookaleczaniami
• wycofaniem się z grupy, biernością,
• zaburzeniami uwagi.

ZMIANY
Na pytanie “Gdybyście mogli Państwo wprowadzić jedną zmianę, dobrą praktykę, innowację do przedszkola lub szkoły swojego dziecka / w której Państwo pracują, co by to było?”, Autorka otrzymała m. in. następujące odpowiedzi:
“Uśmiech, empatię, życzliwość nauczyciela, stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa, akceptacji wobec każdego dziecka; więcej czasu na rozmowy indywidualne rodzic - nauczyciel, nauczyciel – uczeń; więcej integracji i kontaktów międzyludzkich. Wzmacnianie więzi. ,,Wychowanie przez śpiewanie”; oddanie głosu dzieciakom, wysłuchanie ich, spotkania grupowe, na których sami dla siebie byliby wsparciem, przykładem, oczywiście przy nadzorze specjalistów; więcej spotkań mających na celu zobrazowanie dzieciom skali problemu, pokazanie, że “inny” nie znaczy gorszy; dużo więcej programów, które edukują dzieci w zakresie niepełnosprawności i zdrowia psychicznego; więcej warsztatów praktycznych; postawienie na relacje uczniów; praca i współpraca ze specjalistami; wprowadzenie obowiązkowych zajęć już od przedszkola nt. emocji oraz stresu. Myślę że ważnym aspektem jest wyraźnie swoich emocji i pokazywanie, że jest to zupełnie normalne, ludzkie co prowadzi do konstruktywnego wyrażania emocji, a nie noszenia ciężaru stłoczonych emocji które bardzo ciążą dziecku. Dziecko będzie w efekcie otwarcie mówić o tym, co czuje, co go boli, co powinno dodatków poprawić komunikację; więcej zajęć artystycznych do wyboru o charakterze socjoterapeutycznym; szeroko rozumiana profilaktyka, psychoedukacja; wprowadzenie lekcji z psychologiem, przynajmniej raz w tygodniu oraz zachęcanie rodziców do uczestnictwa w warsztatach tematycznych [...] ”.
Depresji często nie widać. Przeżywanych rozterek własnego dziecka czy ucznia również. Nie widać rozczarowania, nie można dostrzec też pierwszych, dyskretnych objawów zaburzeń dziecka. Może zdarzyć się tak, że aż do chwili - która może nigdy nie nadejść - kiedy odpowiednia osoba nie zareaguje, mały i dopiero dorastający człowiek, będzie samotnie zmagał się ze swoimi problemami, negatywnymi myślami, które trzyma w sekrecie.
Żadna z wymienionych przez respondentów sugestii nie jest niemożliwa do wprowadzenia “od zaraz”, we wszystkich szkołach w Polsce. Trzeba jednak od czegoś zacząć, może od pytania: “Jak się dzisiaj masz?” A może od odłożenia na chwilę wszystkich ważnych spraw i skupienia się na tym, co dzieje się “tu i teraz”, w naszym domu lub szkole.

[1] Badania prowadzono od maja do listopada 2023r. dwoma metodami – przeprowadzono wywiady pogłębione z nauczycielami oraz specjalistami, pracującymi w szkole oraz sondaż diagnostyczny nt. Oceny sytuacji dzieci i młodzieży w szkołach ogólnodostępnych, w którym udział wzięło 232 respondentów, w tym: 140 rodziców – 30 dzieci z afazją, 58 nauczycieli, 15 psychologów oraz 19 pedagogów szkolnych.

[1https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/70897/WHO_MSA_MHP_98.2_eng.pdf;sequence=1">https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/70897/WHO_MSA_MHP_98.2_eng.pdf;sequence=1 [dostęp: 20.07.23r.https://data.unicef.org/resources/sowc-2021-dashboard-and-tables/?_gl=1*18af0vv*_ga*NDE5OTQwOTc4LjE3MDA0ODY3MTk.*_ga_ZEPV2PX419*MTcwMDQ4NjcxOC4xLjAuMTcwMDQ4NjcxOC42MC4wLjA">https://data.unicef.org/resources/sowc-2021-dashboard-and-tables/?_gl=1*18af0vv*_ga*NDE5OTQwOTc4LjE3MDA0ODY3MTk.*_ga_ZEPV2PX419*MTcwMDQ4NjcxOC4xLjAuMTcwMDQ4NjcxOC42MC4wLjA. [dostęp: 24. 07. 23r]

[2https://fdds.pl/_Resources/Persistent/d/c/3/0/dc3061e1723b49503224bd0a968f493b7ae34935/Dzieci%20si%C4%99%20licz%C4%85%202022%20Raport.pdf">https://fdds.pl/_Resources/Persistent/d/c/3/0/dc3061e1723b49503224bd0a968f493b7ae34935/Dzieci%20si%C4%99%20licz%C4%85%202022%20Raport.pdf [dostęp: 17.06.23r.https://brpd.gov.pl/2021/11/05/mlodzi-potrzebuja-pilnej-pomocy-psychologicznej-alarmujace-wyniki-badania-rzecznika-praw-dziecka/">https://brpd.gov.pl/2021/11/05/mlodzi-potrzebuja-pilnej-pomocy-psychologicznej-alarmujace-wyniki-badania-rzecznika-praw-dziecka/ [dostęp: 19.07.23rhttps://zdrowie.gov.pl/fn/aktualnosc-3869-raport_o_zdrowiu_psychicznym_dzieci_i.html">https://zdrowie.gov.pl/fn/aktualnosc-3869-raport_o_zdrowiu_psychicznym_dzieci_i.html [dostęp: 11.07.23r.https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wyniki-raportu-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy">https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wyniki-raportu-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy [dostęp: 11.07.23r.https://ezop.edu.pl/">https://ezop.edu.pl/ [dostęp: 22. 06. 23r.]

[3] Porównanie wyników badań EZOP I „Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej” i EZOP II prowadzi do wniosku, że na przestrzeni 10 lat nie stwierdza się większych zmian w rozpowszechnieniu zaburzeń psychicznych. Jednym z ważniejszych problemów jakich doświadczają osoby z zaburzeniami psychicznymi są trudności w funkcjonowaniu społecznym, poczucie osamotnienia oraz niechętne wobec nich postawy społeczne. Powoduje to, że jakość ich życia jest znacząco obniżona.

 [4] „The State of the World’s Children 2021”, Raport UNICEF, https://data.unicef.org/resources/sowc-2021-dashboard-and-tables/?_gl=1*18af0vv*_ga*NDE5OTQwOTc4LjE3MDA0ODY3MTk.*_ga_ZEPV2PX419*MTcwMDQ4NjcxOC4xLjAuMTcwMDQ4NjcxOC42MC4wLjA. [dostęp: 24. 07. 23r]

[5]„Dzieci się liczą 2022”. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, https://fdds.pl/_Resources/Persistent/d/c/3/0/dc3061e1723b49503224bd0a968f493b7ae34935/Dzieci%20si%C4%99%20licz%C4%85%202022%20Raport.pdf [dostęp: 17.06.23r.https://brpd.gov.pl/2021/11/05/mlodzi-potrzebuja-pilnej-pomocy-psychologicznej-alarmujace-wyniki-badania-rzecznika-praw-dziecka/ [dostęp: 19.07.23rhttps://zdrowie.gov.pl/fn/aktualnosc-3869-raport_o_zdrowiu_psychicznym_dzieci_i.html [dostęp: 11.07.23r.https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wyniki-raportu-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy [dostęp: 11.07.23r.https://ezop.edu.pl/ [dostęp: 22. 06. 23r.]

[6] Raport dostępny na stronie: https://brpd.gov.pl/2021/11/05/mlodzi-potrzebuja-pilnej-pomocy-psychologicznej-alarmujace-wyniki-badania-rzecznika-praw-dziecka/ [dostęp: 19.07.23rhttps://zdrowie.gov.pl/fn/aktualnosc-3869-raport_o_zdrowiu_psychicznym_dzieci_i.html [dostęp: 11.07.23r.https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wyniki-raportu-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy [dostęp: 11.07.23r.https://ezop.edu.pl/ [dostęp: 22. 06. 23r.]

[7] Ibidem. W statystyce dokonanych samobójstw, polska młodzież zajmuje drugie miejsce w Europie.

[8] Raport o zdrowiu psychicznym dzieci i młodzieży w wieku 6-20 lat”, https://zdrowie.gov.pl/fn/aktualnosc-3869-raport_o_zdrowiu_psychicznym_dzieci_i.html [dostęp: 11.07.23r.https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wyniki-raportu-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy [dostęp: 11.07.23r.]

[9] „Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży”, Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 realizowane przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, https://ezop.edu.pl/ [dostęp: 22. 06. 23r.]

 [10] Porównanie wyników badań EZOP I „Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej” i EZOP II prowadzi do wniosku, że na przestrzeni 10 lat nie stwierdza się większych zmian w rozpowszechnieniu zaburzeń psychicznych. Jednym z ważniejszych problemów jakich doświadczają osoby z zaburzeniami psychicznymi są trudności w funkcjonowaniu społecznym, poczucie osamotnienia oraz niechętne wobec nich postawy społeczne. Powoduje to, że jakość ich życia jest znacząco obniżona.

[11] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, Dz.U. z 2017 r., poz. 356, https://podstawaprogramowa.pl/files/D2017000035601.pdf [dostęp: 10. 06. 23r.]

[12] M. Matuszewska-Birkowska, Badania nt. „Oceny sytuacji dzieci i młodzieży w szkołach ogólnodostępnych”.

zadanie publiczne dofinansowane ze środków z budżetu Województwa Mazowieckiego