Do napisania tego artykułu zainspirował mnie warsztat psychologa
i psychoterapeuty - Wojciecha Eichelbergera „Depresja dzieci i młodzieży”.

 Depresja jest jednym z najczęściej rozpoznawalnych zaburzeń
w populacji dzieci a zwłaszcza młodzieży. Nadal jednak wiedza na temat jest nie wystarczająca. Stany dyskomfortu psychicznego, smutek, dręczące objawy, brak odczuwania przyjemności to stan, który każdy człowiek doświadczył w swoim życiu. 

Czym w takim razie jest depresja i kiedy mówimy o chorobie?

Między narodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych obowiązująca w Europie posługuje się terminem „epizod depresyjny” o umiarkowanym lub znacznym nasileniu (ICD -10). W amerykańskim Podręczniku Diagnostycznym i Statystycznym Zaburzeń Psychicznych stosuje się terminy „duża depresja” lub też „wielka depresja” (DSM-IV)  (W. Radziwiłłowicz, 2010).

Katarzyna Wolska - psychiatra dziecięcy pisze, że  o depresji mówimy w sytuacji, gdy występuje, co najmniej pięć spośród wymienionych objawów. Występują one niemal codziennie przez okres dwóch tygodni, a ich nasilenie wpływa na dotychczasowe funkcjonowanie:

• Obniżony nastrój lub rozdrażnienie utrzymuje się przez większą część dnia.
• Zmniejszenie lub zwiększenie apetytu powoduje istotny spadek lub wzrost wagi ciała.
• Zaniechanie czynności, które dotychczas przynosiły przyjemność, istotne zmniejszenie zainteresowań.
• Zaburzenia snu – bezsenność lub nadmierna senność.
• Napady lęku od niewielkiego nasilenia do ataków paniki.
• Zaburzenia koncentracji uwagi, niezdecydowanie, zaburzenia pamięci.
• Poczucie braku własnej wartości, nieadekwatne poczucie winy.
• Pobudzenie lub zahamowanie psychoruchowe.
• Powracające myśli o śmierci, plany samobójcze.

Dodatkowo mogą występować objawy takie, jak: bóle głowy, zaparcia, obniżenie popędu płciowego, zaburzenie miesiączkowania, suchość w jamie ustnej, pieczenie oczu. Mniej charakterystyczne objawy to: rozdrażnienie, zniecierpliwienie, myśli natrętne (uporczywe myśli pojawiające się wbrew woli), czynności natrętne (przymus wykonywania i powtarzania jakiejś czynności).

Czym charakteryzuje się depresja u młodzieży?

Depresję młodzieży rozpatrywać można pod trzema różnymi aspektami :

- po pierwsze jako zmniejszenie aktywności życiowej ( niechęć do wysiłku umysłowego
i kontaktu z otoczeniem),

- po drugie, subiektywne przeżycia depresyjne (poczucie winy i utrata szacunku do samego siebie),

- oraz podstawowe usposobienie depresyjne, oznaczające obniżenie nastroju i progu frustracji, z niestałością psychoruchową, lękiem, wybuchami złości i zachowaniami autoagresywnymi (Popielarska, 1982).

Rush i Beck (1978) opisali cztery kategorie objawów, na podstawie, których można rozpoznać depresję młodzieńczą;

• Zaburzenia emocjonalne, chrakteryzujące się obniżonym nastrojem, negatywnymi postawami wobec samego siebie, zmniejszonym zainteresowaniem nauką i ludźmi, utratą poczucia humoru i płaczliwością.
• Objawy poznawcze – obniżone poczucie własnej wartości, brak planów na przyszłość, niezdecydowanie, zaburzony obraz własnego ciała i tendencja do samokarania.
• Zaburzenia motywacyjne, które manifestują się brakiem motywacji do nauki, postawą bierno-zależną, izolowaniem się, zamykaniem w sobie i tendencjami samobójczymi.
• Zaburzenia wegetatywne – męczliwość, brak łaknienia
  i zainteresowań seksualnych oraz zaburzenia snu (Radziwiłłowicz, 2010).

Sulestrowska (2000) wyróżnia trzy typy zespołów depresyjnych
u młodzieży. Pierwszy objawia się cichą rezygnacją, smutkiem, zaleganiem obniżonego nastroju, dążeniem do samotności oraz spowolnieniem psychoruchowym. Drugi przejawia się zahamowaniem i obniżeniem napędu, poczuciem winy i biernością. Trzeci cechuje się pobudzeniem, nasileniem lęku i tendencji agresywnych, zarówno wobec siebie, jak i innych osób, tendencjami przestępczymi i samobójczymi. (Radziwiłłowicz, 2010).

Depresja endogenna (wewnętrzna) uwarunkowana biologicznie m.in. przez układ nerwowy
i hormonalny. Depresja reaktywna powstaje w wyniku wpływu typowych czynników zewnętrznych w wyniku działania silnego lub długotrwałego stresu przekraczającego zdolność adaptacyjną jednostki.

 Z czym zatem muszą zmierzyć się młodzi ludzie w dzisiejszych czasach i co jest dla nich najważniejszym źródłem przeżywania stresu, a w konsekwencji poczucia bezradności
i depresji?

Posłuchajmy zatem tych, których najbardziej dotyczy temat depresji. To zaproszenie do ich świata, który generuje zupełnie inne problemy i wymaga wypracowania zupełnie innych zdolności adaptacyjnych niż te, które znamy z rzeczywistości bez internetu, smartfonów
i social mediów.

Rozmowy przeprowadzone przez psychologa i psychoterapeutę Wojciecha Eichelbergera
z młodymi ludźmi pokazała, że najważniejszym powodem przeżywania przez nich stresu są media społecznościowe. Okazało się, że pod wpływem mediów społecznościowych młodzież czuje się nieustannie obserwowana i oceniana. Młodzież uważa, że oczekuje się od nich bycia produktem social mediów. Każdy z nich czuje ogromną presję życia zgodnie z trendami na Instagramie, co przynosi w konsekwencji ogromne zmęczenie nieustającym lansem w sieci
i brak szans na bycie po prostu sobą.

Erikson uważał, że głównym zadaniem rozwojowym okresu adolescencji jest osiągnięcie osobistej tożsamości. Tożsamość oznacza według niego poczucie ciągłości własnego „ja”  (Erikson, 1969). Tożsamość to rozumienie własnych WYJĄTKOWYCH cech i ich przejawów w różnym wieku, w różnych sytuacjach i rolach społecznych.

Na pytanie „Kim jestem?” dzisiaj młodzi ludzie odpowiadają – PRODUKTEM social mediów.

Drugim źródłem stresu, napięcia i przeciążenia dla dzieci i młodzieży jest SZKOŁA.

Młodzież mówi o ciągłym doświadczaniu panicznego strachu i stresu. Czują się nie akceptowani przez nauczycieli. Według nich bawią się oni z uczniami w Igrzyska śmierci. Młodzież widzi, że nauczyciele nie lubią swojej pracy i są ciągle sfrustrowani. Tą frustracje przelewają na uczniów. W systemie szkolnym nie ma możliwości według uczniów odnalezienia swojej pasji. Uczniowie czują się upokarzani przez osoby dorosłe, zamykają się i blokują na jakiekolwiek relacje.

„ System szkolny nie stwarza nauczycielom możliwości do rozwijania umiejętności
w zakresie komunikowania się z dziećmi i budowania z nimi relacji optymalnych z punktu widzenia potrzeb rozwojowych dzieci i młodzieży” (W. Eichelberger).  Presja realizowania wymogów programowych w znacznym stopniu uniemożliwia skupienie się na wymiarze potrzeb emocjonalnych dzieci i młodzieży. ”Dzieci w szkole czują się poniżane, wykorzystywane i szczute na siebie nawzajem, zmuszane do ciągłej rywalizacji, do nieustannej pracy bez przestrzeni na czas wolny i autorefleksję” (W. Eichelberger).

Trzecim obszarem wymienionym przez dzieci i młodzież jako źródło stresu i frustracji są RELACJE Z RODZICAMI. Nasze dzieci widzą to zupełnie inaczej niż często nam się wydaje. Mówią o tym, że jak dziecko mówi rodzicom, że ma problem i źle się czuje to oni często wysyłają go do psychologa, psychiatry i traktuje dziecko po terapii, jako produkt naprawiony. Większość dzieci uważa, że nie ma kompletnie kontaktu ze swoimi rodzicami. Nie są oni ich przyjaciółmi tylko wychowawcami. Emocje z którymi rodzice przychodzą do domu są bardzo obciążające dla dzieci. Dzieci mówią, że kiedy są wysyłane na terapię bez reszty rodziny to czują się jak produkt, który ma się naprawić. Według dzieci rodzice ich nie rozumieją i nie chcą się o nich czegokolwiek dowiedzieć, szukają środków do których oni nie są potrzebni, np. terapia działająca na zasadzie „naprawienia” dziecka. Kiedy dziecko zostaje „naprawione” terapia przestaje być potrzebna.

„Dziecko nieradzące sobie ze stresem szkolnym i mediów społecznościowych, cierpiące na depresję, spadek nastroju, leki czy doświadczające kryzysu w nauce nie jest „zepsutym produktem, który ODDAJE SIĘ do naprawy” psychoterapeucie  czy psychiatrze. Terapia jest z reguły potrzebna całemu systemowi rodzinnemu” (W. Eichelberger). 

 Z perspektywy teorii systemowej definicja rodziny to: (…) system o określonej strukturze, wzorach funkcjonowania, wzorach relacji, który aby trwać musi się zmieniać. (…) Rodzina jest systemem psychospołecznym, składających się z jednostek o uwarunkowaniach biologicznych, co sprawia, że opisując ją, musimy uwzględniać wszystkie trzy poziomy: biologiczny, indywidulany i społeczny. (Górniak, Józefik, 2003).

System rodzinny jest tworzony przez podsystemy, czyli poszczególnych członków rodziny, którzy wchodzą ze sobą w INTERAKCJE, a jednocześnie mają swój unikalny sposób przeżywania otaczającej ich rzeczywistości (również rodzinnej). Każda osoba w rodzinie oddziałuje na drugą, stan jednego członka rodziny ma zwrotny wpływ na pozostałych, ale sposoby interpretacji czy rozumienia sytuacji różnią się między nimi (Janicka, Liberska, 2014). Wszystkie zachowania, jakie dzieją się między ludźmi, mogą być traktowane, jako pętle sprzężenia zwrotnego (Ludewig, 1995). W konsekwencji każde zachowanie osób pozostających w interakcji „oddziałuje na zachowania partnera interakcji, a równocześnie jest modyfikowane przez reakcje tegoż partnera. Bezużyteczny wówczas staje się model linearny, w którym zachowanie traktowane jest jako skutek czegoś” (de Barbaro, 1999).

W terapii systemowej rodzin objawy zaburzeń psychicznych mogą być rozumiane poprzez funkcję, jakie pełnią w dynamice systemu rodzinnego, co zazwyczaj jest związane
z utrzymywaniem równowagi wewnątrz systemu (Mcgoldrick, Gerson, Shellenberger, 2007).

Podstawowe założenie terapii rodzin brzmi, że patologii, problemów jednej z osób z rodziny nie da się wyjaśnić w kategoriach jej zaburzonych procesów intapsychicznych, gdyż są one wyrazem DYSFUNKCJONALNOŚCI CAŁEGO SYSTEMU. Symptom może pełnić funkcję utrzymywania statusu quo w rodzinie albo być sygnałem skłaniającym ją do zmiany (Górniak, Józefik, 2003).

Jaką funkcję może pełnić depresja w systemie rodzinnym?

Stwierdzono, że rodzina jako system rozwija się, a więc zmienia się przy równoczesnej tendencji do zachowania równowagi. To dążenie do homeostazy służy rodzinie do ochrony systemu, do utrzymania jej własnej tożsamości. Przejście do każdej następnej fazy cyklu życia rodzinnego może nastąpić wówczas, gdy wszystkie zadania poprzedniej fazy zostały wykonane. W przeciwnym razie może dojść do zakłóceń, co wystąpienia u poszczególnych członków systemu rodzinnego objawów chorobowych (de Barbaro, 1994).

Evelyn Duvall opisała osiem faz cyklu życia rodziny:

• Faza małżeństwa (bez dzieci).
• Faza rodziny wychowującej małe dzieci.
• Rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym.
• Rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym.
• Rodzina z dorastającymi dziećmi.
• Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom.
• Starzejący się rodzice.

Zgodnie z cyklem życia rodziny, według  którego kolejne etapy rozwoju są związane ze swoistym kryzysem rozwojowym, rodzina musi wprowadzić zmiany chcąc dopasować się do zmieniających się okoliczności.(Górniak, Józefik, 2003). Jeżeli członkom rodziny nie uda się wypracować nowych, użytecznych sposobów radzenia sobie, może dojść do pojawienia się objawów (problemów), a nawet do rozpadu systemu. System rodzinny, dążąc do równowagi (homeostazy), będzie chronił się przed rozpadem.(de Barbaro, 1994).

Nieporozumienie w diadzie rodzicielskiej, rozwód emocjonalny, znaczna dysfunkcja czy choroba jednego z rodziców pociąga za sobą dysfunkcję całego systemu. Pojawienie się objawów u dorastającego dziecka może wtedy pełnić funkcję ratowania systemu przed podjęciem zadań zbyt trudnych w danym momencie ( Namysłowska, 1997).

Do najważniejszych zadań rozwojowych fazy piatej – Rodzina w dzieckiem w wieku szkolnym jest separacja nastoletniego dziecka. W tej fazie dążeniu do autonomii i separacji towarzyszy  potrzeba utrzymania więzi z rodzicami.

Do zadań rozwojowych okresu adolescencji należy kształtowanie tożsamości – odpowiedź na pytanie „kim jestem” oraz „jaki jestem”. Zmianom dotyczącym obrazu siebie towarzyszy moment, w którym nastolatek podejmuje pewne wybory życiowe i decyduje o swojej przyszłości – poszukuje celu w życiu, rozwija swoje pasje i zainteresowania. W kontekście społecznym pojawiają się nowe role oraz tworzenie BLISKICH, bardziej trwałych związków emocjonalnych i uczuciowych (Miernik-Jaesschke, Namysłowska, 2016).

Wypowiedzi młodych ludzi w materiale przygotowanym przez Wojciecha Eichelbergera jasno pokazują, że zadania rozwojowe okresu adolescencji nie są realizowane ani
w kontekście społecznym ani w środowisku rodzinnym.

Dopasowanie się do narzuconych wzorców przez media społecznościowe uniemożliwiają znalezienie odpowiedzi kim i jaki jestem, uniemożliwiają poszukiwanie odpowiedzi, jaki jest cel życia, rozwijaniu pasji i zainteresowań.

Brak wsparcia ze strony rodziców, brak czasu i umiejętności budowania relacji opartej na szacunku, akceptacji i zrozumieniu potrzeb dorastającego dziecka jest odpowiedzią na coraz większe trudności i objawy chorobowe.

Depresja jest nazwana chorobą cywilizacji. Nie jest możliwe jej uzdrowienie bez szukania
i eliminowania jej przyczyny. To ogromne wyzwanie i konieczność działania systemowego. Mam nadzieje, że GŁOS DZIECI I MŁODZIEŻY będzie punktem wyjścia do dalszych poszukiwań przyczyny istniejącej sytuacji a nie tylko leczeniem skutków.