Wydawałoby się, że w pierwszym roku życia dziecka nie dzieje się nic istotnego z punktu widzenia logopedycznego.

Wielu rodziców powie: przecież takie małe dziecko nie mówi. Nic bardziej mylnego. Pierwszy rok życia dziecka jest bardzo ważny dla jego rozwoju mowy. Po pierwsze dlatego, że mózg malucha rozwija najintensywniej w okresie pierwszych trzech lat życia. Po drugie: funkcje pokarmowe są pierwszym ćwiczeniem przygotowującym narządy artykulacyjne do mówienia. Po trzecie: rozwój fizyczny również ma związek z mową. I wreszcie po czwarte: dziecko w pierwszym roku życia zaczyna gaworzyć, mówić pierwsze słowa i komunikować się intencjonalnie, to znaczy, że już zupełnie świadomie chce nam coś przekazać.

Oto obszary, które wpływają na rozwój mowy:

Karmienie

Problemy z karmieniem mogą ujawnić się już w pierwszych dobach życia dziecka. Objawiają się tym, że maluszek nie potrafi prawidłowo chwycić piersi, ma problem ze ssaniem. Z odruchem ssania rodzą się wszystkie prawidłowo rozwijające się dzieci. Jest to odruch, który pozwala noworodkowi przetrwać. Dziecko tuż po urodzeniu położone obok mamy na początku szuka jej piersi i natychmiast zaczyna ssać, kiedy chwyci brodawkę. Co może być przyczyną problemów z prawidłowym pobieraniem pokarmu? Na przykład krótkie wędzidełko lub nieprawidłowe napięcie mięśniowe. Jeśli dziecko źle ssie pierś, należy to skonsultować z pediatrą, logopedą, położną lub doradcą laktacyjnym jeszcze na oddziale. Kłopoty z karmieniem mogą występować również przy podawaniu pokarmu z butelki: dziecko ma odruch wymiotny, wypływa mu pokarm kącikami ust. Wówczas logopeda pomoże dobrać prawidłowe akcesoria do karmienia. Problem z karmieniem może pojawić się na etapie rozszerzania diety dziecka. Objawia się to tym, że dziecko nie toleruje innych faktur niż te o płynnej konsystencji. Jeśli podajemy dziecku grudkowate jedzenie, a ono ma odruch wymiotny, który nie mija po kilku próbach podawania, wówczas można podejrzewać nadwrażliwości jamy ustnej. To także wskazanie do wizyty u logopedy.  

Komunikacja

Płacz dziecka, uśmiech i nawiązanie kontaktu wzrokowego to pierwsze próby komunikacji. Na początku dziecko wydaje dźwięki nieświadomie. Nie są to sygnały intencjonalne, ale ok. 6 miesiąca życia pojawia się gaworzenie. Wtedy dziecko już świadomie zaczyna wypowiadać sylaby składające się ze spółgłoski i samogłoski. Nieco starsze niemowlaki głosem próbują już zwrócić uwagę swoich opiekunów i szukają ich aprobaty. Dzieci niesłyszące zazwyczaj nie gaworzą (choć literatura opisuje przypadki dzieci, które gaworzyły, najprawdopodobniej bardzo dokładnie przyglądały się ustom opiekunów, dlatego potrafiły te ruchy naśladować i wydawać dźwięk). Dzieci z autyzmem mogą gaworzyć znacznie później lub wcale. Ok. 12 miesiąca życia pojawiają się pierwsze słowa. Zwykle są to określenia osób i rzeczy z najbliższego otoczenia: „mama”, „tata”, „baba”. Dziecko zaczyna używać wyrażeń dźwiękonaśladowczych: „bach”, „papa”, „hau”, „miau” itp. Często jeden wyraz, np. „mama” oznacza kilka zdań w zależności od kontekstu, np. „mama daj”, „mama chodź”, „mama, chcę…”. Ważne jest, by dziecko w tym okresie słowem np. „mama” określało własną mamę. Jeśli zauważymy, że dziecko „mama” woła na każdą kobietę, może być to niepokojący sygnał. Rodzice bardzo często czekają na pierwsze słowa dziecka, potem pierwsze zdanie. Mowa w sensie werbalnym jest niezwykle istotna dla rozwoju malucha, ale ważniejsza jest komunikacja. Jeśli dziecko nie potrafi jeszcze powiedzieć „mama”, ale umie zwrócić mamy uwagę i choćby gestem wskazać, czego potrzebuje, jest to z pewnością fakt, który należy docenić.

Zabawa

Trudno tu powiedzieć o zabawie w pełnym tego słowa znaczeniu. Dziecko w  początkowym okresie  jest na etapie manipulowania przedmiotami. Ok ósmego miesiąca życia maluszki podejmują już takie działania w zabawie, by osiągnąć zamierzony cel. Potrafią na przykład siedzieć w krzesełku i wyrzucać na podłogę różne przedmioty.  Nim przedmiot upadnie, dziecko już mruży oczy, ponieważ spodziewa się dźwięku uderzenia o podłogę. Ten ważny etap przygotowuje dziecko do rozumienia zależności przyczynowo-skutkowych. Dziecko potrafi się już bawić w „a kuku”, a także robić „kosi, kosi”. Interesuje się, gdy coś znika z jego pola zainteresowania.

Wspólne pole uwagi

Pierwszym krokiem do właściwej komunikacji i rozwoju języka oraz mowy jest stworzenie wspólnego pola uwagi. Co to znaczy? To znaczy, że ja i dziecko potrafimy się zainteresować jednym tematem, potrafimy skierować wzrok na ten sam przedmiot. Jesteśmy w stanie nawiązać porozumienie. Pomiędzy 9 a 13 miesiącem życia dziecka pojawia się gest wskazywania. To początek wspólnego pola uwagi oraz wspólnej zabawy: „Gdy bliski człowiek kieruje na coś uwagę, działa to jak magnes na uwagę dziecka. Skupia się, gdy istnieje wspólne pole uwagi. Dopiero potem może skupiać się samo nad zadaniem lub pracą. Wspólne pole uwagi to także pierwsza szkoła mówienia – gdy istnieje wspólny temat: wspólne „dzieło”(Olechnowicz H., „Dobre chwile z naszym dzieckiem”, 2015: 47). Kolejną kwestią jest naprzemienność relacji, która przygotowuje dziecko do prowadzenia rozmowy. Ja się uśmiecham, dziecko się uśmiecha, ja stawiam klocek i  dziecko stawia klocek, później znów ja stawiam klocek. W  takich cyklach zawiera się zarówno naprzemienność relacji jak i  wspólne pole uwagi.  

Rozwój ruchowy

Opóźnienia w rozwoju ruchowym dziecka często mają związek z opóźnionym rozwojem mowy. Warto zwracać uwagę na poszczególne etapy tego rozwoju. Jeśli dziecko długo nie podnosi główki lub nie siada, należy to skonsultować z fizjoterapeutą. Ważnym etapem jest czołganie oraz raczkowanie, kiedy to dziecko wykonuje ruchy naprzemienne. Korzyści płynące z czołgania i czworakowania są następujące: - rozwija się spoidło wielkie, a zatem komunikacja między półkulami mózgu; - rozwija się orientacja przestrzenna; - rozwijają się mięśnie kręgosłupa i stawy biodrowe.

Oto lista pytań, które warto sobie zadać, gdy dziecko kończy rok. Jeśli na dwa z nich odpowiedzi są przeczące, warto skonsultować to ze specjalistą.

• • Czy moje dziecko reaguje na imię?
• • Czy moje dziecko odpowiada uśmiechem na uśmiech?
• • Czy moje dziecko gaworzyło?
• • Czy moje dziecko mówi pierwsze słowa?
• • Czy moje dziecko wskazuje palcem na przedmioty, osoby, które je interesują?
• • Czy moje dziecko rozumie proste polecenia?
• • Czy moje dziecko nie ma problemów z jedzeniem?
• • Czy moje dziecko je różnorodne faktury pokarmów?
• • Czy moje dziecko bawi się w „a kuku”?

Przykłady zabaw wspomagających rozwój mowy dziecka:

• • W zabawach wykorzystujemy wyrażenia dźwiękonaśladowcze. Układamy wraz z dzieckiem wieżę z klocków, dziecko zwykle z ogromną radością i chętnie burzy wieżę, a my wówczas mówimy „bach”.
• • Zabawy z dużą piłką do zajęć fitness. Takie zabawy można wykonywać już z kilkutygodniowymi maluszkami. Układamy dziecko na piłce, na brzuszku i delikatnie kołyszemy piłką. Możemy przy tym mówić: „aaaa”, „oooo”.
• • Czytamy z dzieckiem książeczki. Często zmieniamy ton głosu, natężenie, głośność. Doskonałym wierszykiem dla maluchów jest „Ptasie radio” Juliana Tuwima.
• • Masujemy maluszka. Popularny jest masaż Shantali, może go nauczyć logopeda lub fizjoterapeuta. Masowane dzieci w życiu dorosłym są pogodniejsze, bardzie towarzyskie, lepiej panują nad emocjami. Masaż może okazać się bardzo skutecznym sposobem na walkę z bólami brzuszka, wzdęciami oraz objawami występujące przy schorzeniach górnych dróg oddechowych. Wcześniej należy jednak zasięgnąć opinii lekarza i specjalisty w tym zakresie. Masażu Shantali nie należy stosować samodzielnie, bez wcześniejszej konsultacji. Przykłady masaży dzieci, które może wykonywać każdy rodzic, są dostępne na youtube. Polecam filmy Pawła Zawitkowskiego.
• • Zabawy z latarką. Zabieramy dziecko do ciemnego pokoju, świecimy latarką na różne przedmioty, nazywamy je.
• • Zabawa z rurką i chusteczką. Potrzebujemy do tej zabawy rurki po ręcznikach papierowych, wkładamy do niej chusteczkę i wspólnie z dzieckiem ją wyjmujemy.
• • Bawimy się dźwiękami. Tańczymy z dzieckiem, kołyszemy się, kręcimy. To rozwija jego zmysł równowagi. Polecam płytę „Melorymki” dla maluchów. To zbiór krótkich pioseneczek, śpiewanych przez dzieci. Płyta została przeze mnie przetestowana i zapewniam, że jest doskonała dla niemowlaków.
• • Używamy w  komunikacji z  niemowlęciem gestów. System gestów możemy opracować sami i używać ich zawsze w tym samym kontekście, np. kiedy dajemy dziecku jedzenie, dotykamy ręką buzi. Z czasem dziecko samo zacznie używać gestu, nim pojawi się mowa. Badania dowodzą, że  wprowadzanie tego typu gestów przyspiesza rozwój mowy.
• • Umożliwiamy dziecku poznawanie świata wszystkimi jego zmysłami.
• • Pokazujemy dziecku zwierzątka i używamy wyrażeń dźwiękonaśladowczych. Mogą to być zwierzątka wydrukowane na kartach i zalaminowane.

Pamiętaj! Zawsze podążaj za zainteresowaniami dziecka i staraj się zbudować z nim wspólne pole uwagi. Najważniejsze jest wzajemne zrozumienie.

Mgr Anna Zając logopeda, Przedszkole Wesoła Karuzela