Prof. Akademii Handlowej Nauk Stosowanych w Radomiu

dr Milena Matuszewska-Birkowska

Doktor Nauk Humanistycznych

WSPARCIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO DZIECI W PRZEDSZKOLU: ROLA WSPÓŁPRACY NAUCZYCIELI I RODZICÓW W BUDOWANIU FUNDAMENTÓW ROZWOJU

• Znaczenie współpracy nauczycieli i rodziców dla zdrowia psychicznego dziecka

W kontekście współczesnych wyzwań wychowawczych i społecznych, troska o zdrowie psychiczne dzieci w wieku przedszkolnym staje się jednym z priorytetów edukacji. Skuteczne wsparcie psychiczne dziecka nie może być działaniem jednostronnym – wymaga zintegrowanej i systematycznej współpracy nauczycieli i rodziców. To właśnie współpraca, oparta na partnerstwie i zaufaniu, stanowi fundament profilaktyki i wczesnej interwencji w obszarze trudności emocjonalnych najmłodszych.

Jak zauważa M. Łobocki, współdziałanie obejmuje rozwijanie zarówno „dyspozycji kierunkowych, takich jak przekonania, zainteresowania i postawy”, jak i „dyspozycji sprawnościowych, czyli zasobu wiedzy, poziomu uzdolnień i umiejętności” (Łobocki, 2006, s. 16). W kontekście zdrowia psychicznego oznacza to wspólne wspieranie samopoczucia dziecka, jego poczucia bezpieczeństwa, sprawczości i przynależności. Współpraca powinna  zatem obejmować wszystkie dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które w danym momencie doświadczają trudności emocjonalnych, lęku, nadpobudliwości czy trudności adaptacyjnych. „Dobro dziecka – dbałość o jego prawidłowy i harmonijny rozwój” (Dudel, 2023, s. 147) – to wspólny cel obu środowisk: rodzinnego i przedszkolnego.

Rodzina i przedszkole – dwa środowiska, wspólna odpowiedzialność

Rodzina, to pierwsze i kluczowe środowisko emocjonalne dziecka. To w niej kształtują się wzorce reagowania, sposoby wyrażania emocji i budowania relacji. Jak podkreśla B. Dudel, „wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko” (Dudel, 2023, s. 148). Przedszkole natomiast – jako drugie środowisko rozwojowe – może pełnić funkcję wspierającą, stabilizującą i kompensacyjną, szczególnie w odniesieniu do dzieci doświadczających deficytów emocjonalnych. Zintegrowane oddziaływanie obu środowisk wpływa na rozwój emocjonalny, psychiczny i społeczny dziecka. Jak zauważa M. Zalewska-Bujak (2020), ma ono często terapeutyczny charakter, pod warunkiem spójności i otwartości relacji. Badania potwierdzają również, że „o sukcesie edukacyjnym uczniów – również tym mierzonym w kategorii dobrostanu – decyduje jakość relacji z domem rodzinnym” (Epstein, 2001; Łukasiewicz-Wieleba, 2014).

Fundamenty skutecznej współpracy na rzecz dobrostanu

Współpraca nie polega jedynie na organizacji zebrań czy wymianie informacji, ale na wspólnym budowaniu klimatu bezpieczeństwa psychicznego. M. Łobocki podkreśla, że „właściwe współdziałanie powinno polegać na wspólnej organizacji procesu wychowania (...), ujednoliceniu sposobu oddziaływań, metod nagradzania i karania, roztaczaniu kontroli, pobudzaniu do działań pożądanych” (Łobocki, 2006, s. 22). W kontekście zdrowia psychicznego oznacza to m.in.:

• unikanie sprzecznych komunikatów wychowawczych,
• reagowanie na potrzeby emocjonalne dziecka – spójnie w obu środowiskach,
• wczesne wykrywanie sygnałów kryzysu dzięki regularnemu kontaktowi.

Brak tej spójności – jak zauważa S. Kowalewski (1976) – może skutkować zaburzeniami zachowania, poczuciem zagubienia i brakiem stabilności norm u dziecka. Niektóre objawy mogą wskazywać na zaburzenia emocjonalne, lękowe lub przeciążenie psychiczne. Warto zwrócić uwagę na zmiany w zachowaniu:

• wycofanie się z zabawy z rówieśnikami, izolowanie się,
• nagłe wybuchy złości lub płaczu bez wyraźnej przyczyny,
• nadmierną drażliwość, impulsywność, agresję wobec innych dzieci lub siebie,
• regres w zachowaniu (np. moczenie nocne, ssanie kciuka, mówienie jak młodsze dziecko).

 Objawy psychosomatyczne:

• częste bóle brzucha, głowy, nudności bez przyczyn medycznych,
• zaburzenia snu (koszmary, trudności z zasypianiem),
• brak apetytu lub objadanie się w stresie.

Trudności emocjonalne:

• nadmierna lękliwość (np. przed rozstaniem z rodzicem, nowymi sytuacjami),
• niska samoocena, unikanie wyzwań,
• brak reakcji emocjonalnej na sytuacje, które zwykle wywołują radość lub smutek.

Problemy w relacjach:

• trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami,
• brak empatii, nieumiejętność dzielenia się,
• nieadekwatne reakcje społeczne (np. śmiech w sytuacjach smutnych).

Wczesne rozpoznanie tych sygnałów możliwe jest tylko wtedy, gdy:

• nauczyciel regularnie obserwuje dziecko w różnych sytuacjach (w czasie zabawy swobodnej, zajęć dydaktycznych, odpoczynku, konfliktów, wyjść poza budynek szkoły),
• rodzic dzieli się informacjami o zachowaniu dziecka w domu oraz trudnych sytuacjach (np. przeprowadzce, rozwodzie, separacji, narodzinach rodzeństwa, śmierci bliskiej osoby itp.)
• obie strony wspólnie analizują zmiany i podejmują działania wspierające (np. konsultacje z psychologiem, wprowadzenie rutyn, technik relaksacyjnych).

Zasady efektywnej współpracy na rzecz zdrowia psychicznego dziecka

Efektywna współpraca powinna opierać się na jasno określonych zasadach, m.in. na:

• pozytywnej motywacji – zaangażowaniu opartym na chęci wzajemnego wsparcia,
• partnerstwie – równorzędność pozycji i kompetencji; żadna strona nie dominuje,
• wielostronnym przepływie informacji – regularnym dialog o emocjach, trudnościach i zasobach dziecka,
• jedność oddziaływań – wspólnej strategii wychowawczej i komunikacyjnej,
• systematyczności i aktywności – kontakcie nie tylko interwencyjnym, ale także profilaktycznym (Zalewska-Bujak, 2020; Mendel, 2000).

Współpraca nauczycieli i rodziców staje się przestrzenią, w której rozwija się nie tylko dziecko, ale również świadomość dorosłych na temat jego potrzeb psychicznych. Jak pisze T. Kotarbiński, „współdziałanie opiera się na wzajemnym zaufaniu i lojalności oraz podporządkowaniu się wspólnemu celowi” (Kotarbiński, 1965). Dbałość o zdrowie psychiczne dziecka to inwestycja w jego teraźniejszość i przyszłość. Aby mogło ono rozwijać się w sposób pełny i zintegrowany, niezbędna jest rzetelna, oparta na porozumieniu współpraca dorosłych – tych najbliższych, którzy dzielą odpowiedzialność za jego rozwój.

• Wspólna odpowiedzialność za dobrostan psychiczny dziecka

Współpraca nauczycieli i rodziców powinna prowadzić do ujednolicenia wymagań wychowawczych, szczególnie w obszarze rozwoju moralnego, społecznego i emocjonalnego dziecka. Brak spójności w oddziaływaniach wychowawczych może skutkować zachwianiem poczucia norm i wartości, a w konsekwencji prowadzić do zaburzeń zachowania, trudności emocjonalnych i obniżonego poczucia bezpieczeństwa. W kontekście zdrowia psychicznego dzieci, spójność komunikatów wychowawczych oraz jednolitość zasad i granic są kluczowe dla budowania stabilnego środowiska rozwojowego. Dziecko, które doświadcza sprzecznych oczekiwań ze strony dorosłych, może przejawiać objawy lęku, wycofania lub przeciwnie – zachowania opozycyjno-buntownicze (Zalewska-Bujak, 2020; ORE, 2024).

Nauczyciel jako koordynator wsparcia emocjonalnego

Współczesny nauczyciel nie pełni już wyłącznie roli dydaktyka, lecz staje się koordynatorem wsparcia emocjonalnego i społecznego dziecka. Jak podkreśla Ośrodek Rozwoju Edukacji, „nauczyciel powinien być świadomy wpływu relacji interpersonalnych na dobrostan ucznia i aktywnie współpracować z rodziną oraz specjalistami” (ORE, 2024). Dotyczy to w szczególności dzieci z trudnościami adaptacyjnymi, zaburzeniami lękowymi, depresyjnymi czy neurorozwojowymi (np. ASD, ADHD). W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu, empatyczna postawa nauczyciela, jasna struktura dnia, przewidywalność oraz konsekwencja w działaniu są nie tylko elementami dobrej praktyki pedagogicznej, ale również profilaktyką zaburzeń emocjonalnych (CBT, 2024; Poradnia Salomon, 2024).

Współpraca z rodzicami umożliwia nauczycielowi lepsze rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych w zakresie zdrowia psychicznego dziecka. Rodzice są bowiem pierwszymi obserwatorami zmian w zachowaniu, nastroju czy funkcjonowaniu społecznym dziecka. Z kolei nauczyciel, obserwując dziecko w środowisku grupowym, może dostrzec trudności w relacjach rówieśniczych, koncentracji, samoregulacji emocjonalnej. Tylko wspólna analiza tych sygnałów i koordynacja działań pozwala na skuteczną interwencję i zapobieganie pogłębianiu się trudności (ORE, 2024; Epstein, 2001). Współpraca nauczycieli i rodziców to nie tylko formalność – to wspólnota troski, która buduje emocjonalne bezpieczeństwo dziecka. To właśnie w tej przestrzeni dziecko uczy się, że jego potrzeby są zauważane, że może liczyć na wsparcie i że nie jest samo w swoich trudnościach. Jak zauważa M. Mendel, „współpraca, to nieustanny proces budowania relacji, w którym każda ze stron wnosi swój unikalny wkład w rozwój dziecka” (Mendel, 2000).

• Współpraca z rodzicami dzieci w spektrum – fundament spójności i dobrostanu psychicznego

W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu (ASD), współpraca nauczycieli z rodzicami i specjalistami nabiera szczególnego znaczenia. Rodzice są bowiem najlepszymi źródłami wiedzy o indywidualnych potrzebach dziecka, jego wrażliwości sensorycznej, preferencjach komunikacyjnych, reakcjach emocjonalnych oraz strategiach, które sprawdzają się w środowisku domowym (Fundacja Synapsis, 2023). Budowanie zaufania i relacji partnerskiej z rodzicami dzieci neuroróżnorodnych jest warunkiem skutecznego wsparcia ich rozwoju i zdrowia psychicznego. Wspólne działania powinny być oparte na wzajemnym szacunku, otwartości i konsekwencji.

Do dobrych praktyk komunikacyjnych należą m. in.:

• wielokanałowy kontakt: zebrania, rozmowy indywidualne, e-maile, dzienniki elektroniczne, notatki – dostosowane do preferencji rodziców (PPP Gdańsk, 2023),
• szacunek i uważność: unikanie oceniania, etykietowania i uogólnień typu „on zawsze”, „on nigdy” – zamiast tego: opisywanie faktów i obserwacji (Edukacja.edux.pl, 2021),
• jasność przekazu: komunikaty powinny być zrozumiałe, spójne z mową ciała i tonem głosu, pozbawione żargonu specjalistycznego,
• dokumentowanie ustaleń: notatki ze spotkań, podpisane uzgodnienia, aktualizacje IPET – zwiększają przejrzystość i odpowiedzialność obu stron (PPP Gdańsk, 2023).

Rodzic potrzebuje rzetelnej, konkretnej informacji, dlatego tak ważna jest regularność i przejrzystość komunikacji, która buduje zaufanie i zmniejsza napięcie emocjonalne.

• Edukacja pedagogiczna rodziców jako element profilaktyki zdrowia psychicznego

Jednym z kluczowych celów współpracy z rodzicami dzieci z ASD jest systematyczne upowszechnianie wiedzy na temat rozwoju i potrzeb neuroróżnorodnych dzieci. Edukacja pedagogiczna rodziców pełni funkcję profilaktyczną, wzmacniając ich kompetencje wychowawcze i redukując poziom stresu związanego z opieką nad dzieckiem o specjalnych potrzebach (Lew-Koralewicz, 2015; Pedagogika Specjalna, 2020). Do rekomendowanych działań należą m.in.:

• spotkania tematyczne – dostosowane do aktualnych potrzeb rodziców (np. strategie radzenia sobie z trudnymi emocjami dziecka, komunikacja alternatywna),
• włączanie specjalistów – psychologa, pedagoga specjalnego, terapeuty SI – w celu zapewnienia kompleksowego wsparcia,
• tworzenie materiałów edukacyjnych – broszur, infografik, filmów instruktażowych, które rodzice mogą wykorzystywać w domu (Szkoła Popów, 2023),
• organizacja grup wsparcia – umożliwiającyhc wymianę doświadczeń i wzajemne wzmocnienie emocjonalne (Przedszkolandia, 2025).

Jak wskazują badania, zaangażowanie rodziców w proces edukacyjno-terapeutyczny znacząco zwiększa efektywność oddziaływań i sprzyja utrzymaniu nabytych umiejętności przez dziecko (Pedagogika Specjalna, 2020).

• Wspieranie dzieci w spektrum autyzmu (ASD) – podejście neuroróżnorodne

Współczesne podejście do spektrum autyzmu (ASD) odchodzi od medycznego modelu patologii na rzecz społecznego modelu niepełnosprawności, który zakłada, że większość trudności osób neuroróżnorodnych wynika z barier środowiskowych i społecznych oczekiwań, a nie z samego faktu ich neuroodmienności. Mózg osób w spektrum autyzmu rozwija się według odmiennych schematów niż mózg neurotypowy, co wymaga dostosowania środowiska edukacyjnego i systemu wsparcia do ich indywidualnych potrzeb, zamiast prób adaptowania do norm neurotypowych. Wsparcie dziecka w spektrum powinno opierać się zatem przede wszystkim na akceptacji, empatii i uczeniu alternatywnych dróg rozwoju, zgodnych z jego unikalnymi możliwościami i potrzebami.

Potencjał i potrzeby dzieci z ASD

W przedszkolu dzieci ze spektrum autyzmu doświadczają świata w sposób odmienny, co wpływa nie tylko na ich zachowanie, ale również na dobrostan psychiczny. Brak zrozumienia potrzeb może prowadzić do poczucia frustracji, wyobcowania, a w dalszej perspektywie – do lęków, niskiej samooceny i zaburzeń emocjonalnych. Zachowania takie jak np. przywiązanie do rutyny i przewidywalności, lęk wywoływany zmianami, dosłowne rozumienie języka, trudności w kontaktach społecznych, odmienna percepcja sensoryczna wpływająca na relacje i komfort funkcjonowania, trudności z rozpoznawaniem emocji i norm społecznych – np. brak kontaktu wzrokowego, wskazywania, gestów społecznych, powtarzalne czynności, stereotypie ruchowe, ograniczone zainteresowania, nie wynikają ze „złego wychowania”, ale z odmiennych sposobów przetwarzania bodźców i informacji. Niewłaściwe wsparcie lub jego brak, mogą prowadzić do przeciążenia sensorycznego, nasilonego stresu i długotrwałych objawów lękowych (CBT, 2024; ORE, 2023). Jednak mimo występowania powyższych trudności społecznych i komunikacyjnych, wiele dzieci w spektrum wykazuje ponadprzeciętne zdolności, takie jak logiczne myślenie, świetna pamięć mechaniczna i wzrokowa, kreatywność, wytrwałość, precyzja, czy zdolności artystyczne – które mogą być – a nawet powinny – źródłem satysfakcji, poczucia kompetencji i odporności psychicznej. Wspieranie tych talentów przyczynia się do budowania dobrego samopoczucia psychicznego, samorealizacji i poczucia sensu.

Wspieranie jako element profilaktyki psychicznej

Aby dbać o zdrowie psychiczne dzieci z ASD, konieczne jest m.in.:

• minimalizowanie sytuacji nieprzewidywalnych i nagłych zmian,
• tworzenie bezpiecznego środowiska emocjonalnego,
• zapewnianie jasnych i spójnych komunikatów,
• modelowanie interakcji społecznych i emocjonalnych,
• akceptacja i dostrzeganie mocnych stron dziecka.

To ostatnie jest niezwykle istotne – dziecko, które czuje się zauważone i docenione za swoje zdolności, rozwija pozytywny obraz siebie, co chroni je przed izolacją i kryzysem tożsamości (Zalewska-Bujak, 2022).

Wspieranie dobrostanu psychicznego dzieci neuroróżnorodnych, w tym dzieci ze spektrum autyzmu (ASD), wymaga stosowania zindywidualizowanych, empatycznych i wielowymiarowych strategii edukacyjno-terapeutycznych. Kluczowe jest tworzenie środowiska, które nie tylko minimalizuje stresory, ale także wzmacnia poczucie bezpieczeństwa, sprawczości i przynależności.

Przede wszystkim warto pamiętać, że dostosowanie wymagań edukacyjnych nie oznacza obniżania wymagań, a zmianę sposób dojścia do celu, dostosowując tempo pracy, formy przekazu i środki dydaktyczne do indywidualnych możliwości dziecka. W praktyce oznacza to m.in.:

• wykorzystywanie mocnych stron dziecka (np. myślenia wizualnego),
• ograniczanie presji czasowej,
• stosowanie komunikacji wspomagającej (AAC),
• wprowadzanie przewidywalnych struktur i harmonogramów.

Takie podejście redukuje napięcie emocjonalne i sprzyja budowaniu pozytywnej samooceny.

Podsumowanie – wspólny cel: optymalny rozwój dziecka

Wspieranie zdrowia psychicznego dzieci w przedszkolu to odpowiedzialność wspólna – nauczycieli, rodziców i specjalistów. Tylko oparta na zaufaniu współpraca pozwala tworzyć środowisko wspierające emocjonalny i społeczny rozwój każdego dziecka – niezależnie od jego indywidualnych potrzeb. Edukacja włączająca nie jest przywilejem, lecz fundamentem nowoczesnej szkoły. Dostosowanie języka, organizacji i metod pracy do zróżnicowanych możliwości dzieci sprzyja bezpieczeństwu psychicznemu, buduje empatię i obniża napięcia w grupie (Lew-Koralewicz, 2015). Nauczyciel odgrywa rolę nie tylko edukatora, lecz także lidera współpracy z rodziną. To właśnie w dialogu i wspólnym zaangażowaniu wszystkich dorosłych powstaje przestrzeń, w której dziecko może wzrastać w zgodzie ze swoim potencjałem. Zdrowie psychiczne dziecka nie zależy od naprawiania go, lecz od tworzenia świata, który je rozumie i wspiera. Przedszkole może być początkiem takiego świata – lub jego zaprzeczeniem. To my, dorośli, podejmujemy ten wybór.

Bibliografia

• CBT, Komunikacja z dziećmi z ASD. Wskazówki i strategie, Centrum CBT, Warszawa 2024, https://cbt.pl/poradnie/zaburzenia-ze-spektrum-autyzmu-jak-sie-komunikowac-z-dziecmi-z-asd/
• Dudel B., Wybrane uwarunkowania współpracy nauczyciela z rodzicami, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2023, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/16196
• edux.pl, Rodzice jako partnerzy w edukacji, edux.pl, 2021, https://www.edukacja.edux.pl/p-2431-rodzice-jako-partnerzy-w-procesie-edukacji.php
• Epstein J.L., School, Family, and Community Partnerships: Preparing Educators and Improving Schools, Westview Press, Boulder 2001.
• Fundacja Synapsis, 5 zasad współpracy z rodzicami uczniów w spektrum autyzmu, Synapsis, Warszawa 2023, https://synapsis.org.pl/5-zasad-dobrej-wspolpracy-rodzica-ucznia-w-spektrum-autyzmu-z-nauczycielem/
• Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Warszawa 1965.
• Kowalewski S., Wychowanie w rodzinie, PWN, Warszawa 1976.
• Lew-Koralewicz A., Edukacja inkluzyjna dzieci z autyzmem w perspektywie ich rodziców, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015.
• Łobocki M., Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Impuls, Kraków 2006.
• Łukasiewicz-Wieleba J., Rodzice i nauczyciele – partnerzy w edukacji, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2014.
• Mendel M., Pedagogika miejsca wspólnego. Partnerstwo w edukacji, GWP, Gdańsk 2000.
• ORE – Ośrodek Rozwoju Edukacji, Uczeń z ASD w przedszkolu – dobre praktyki i rekomendacje, ORE, Warszawa 2024, https://ore.edu.pl
• Pedagogika Specjalna, Rola rodziców w procesie terapeutycznym dziecka z ASD, Pedagogika-Specjalna.edu.pl, 2020, https://pedagogika-specjalna.edu.pl/autyzm/wspolpraca-szkoly-z-rodzicem-ucznia-w-spektrum-autyzmu/
• Poradnia Salomon, Wskazówki pracy z dziećmi z autyzmem w edukacji przedszkolnej, Poradnia Salomon, Warszawa 2024, https://poradniasalomon.com.pl/edukacja-dzieci-na-spektrum-autyzmu-skuteczne-strategie-i-metody/
• PPP Gdańsk – Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Gdańsku, Efektywna współpraca z rodzicami dzieci z orzeczeniem, PPP Gdańsk, 2023.
• Przedszkolandia, Skuteczna współpraca przedszkola z rodzicami dzieci neuroróżnorodnych, Przedszkolandia, 2025, https://przedszkolandia.pl/artykul/skuteczne-strategie-wspolpracy-z-rodzicami-dzieci-o-specjalnych-potrzebach.
• Szkoła Popów, Przykłady dobrej praktyki współpracy z rodzicami dzieci z ASD, Szkoła Popów, 2023, https://www.szkolapopow.pl/wspolpraca-nauczyciela-z-rodzicami-przyklady-dobrej-praktyki.
• Zalewska-Bujak M., Współpraca nauczycieli z rodzicami uczniów – przez pryzmat nauczycielskich narracji, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 2(256), Wyd. UW, Warszawa 2020, s. 46–60.
• Zalewska-Bujak M., Wspieranie rozwoju. emocjonalnego dzieci neuroróżnorodnych, Wydawnictwo Naukowe Impuls, Kraków 2022.